Osiem wieków miasta w zarysie
Biała to nieduże, kilkutysięczne miasteczko położone w zachodniej części Płaskowyżu Głubczyckiego, u podnóża Sudetów Wschodnich na pograniczu z Niziną Śląska. Malowniczo usadowione na wzniesieniu (262 m n.p.m.) nad rzeką Biała, lewym dopływem Osobłogi, otoczone ze wszystkich stron nizinami. Jedno z starszych miast górnośląskich będące na przełomie XII i XIII w. siedzibą kasztelanii. Biała wraz z pobliską Prężyną, były wtedy najbardziej oddalonymi punktami Księstwa Opolskiego w odniesieniu do Moraw. Biała powstała na starym szlaku komunikacyjnym z Nysy do Krakowa. Pierwotna lokacja osady (tzw. Stare Miasto) powstała na 40 łanach pod koniec XII wieku, a w 1225 roku zostało odnotowane istnienie tam kościoła pw. św. Piotra i Pawła. Druga lokacja nastąpiła pod koniec pierwszej połowy XIII w. na pobliskim wzniesieniu, gdzie zbudowano drewnianą siedzibę kasztelanii, otoczoną później murami obronnymi. Już w 1240 roku Biała posiadała tzw. prawo miecza. W roku 1270 w obrębie murów zbudowano nowy kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, a w miejscu drewnianej kasztelanii zakończono budowę murowanego zamku obronnego. Nowy kościół stał się kościołem filialnym Białej (Bela). Biała w następstwie wzmożonej kolonizacji, szczególnie niemieckiej, przybiera w roku 1285 nazwę Zülz. Miastem w okresie od 1273 do 1313 roku rządzili kasztelanowie: Tomas von Kamen z Kamienia Śląskiego, Świętopełk oraz rycerz Henryk z Grabiny. Chociaż już od 1270 roku Biała istnieje jako miasto, prawa miejskie otrzymuje dopiero 29 listopada 1311 roku z nadania Księcia Kazimierza Opolczyka. W Białej prawdopodobnie obowiązywało początkowo prawo flamandzkie, potem średzkie a w końcu wrocławskie. Wsie w pobliżu Białej stosowały tzw. prawo bialskie. Po śmierci księcia Bolesława Opolczyka w 1313 roku księstwo podzielono między trzech jego synów i w ten sposób powstało małe Księstwo Niemodlińskie z trzema powiatami: Niemodlinem, Białą i Głogówkiem. W 1327 roku, 18 lutego Bolko Niemodliński za przykładem innych książąt śląskich złożył hołd królowi czeskiemu Janowi, stając się lennikiem czeskim. Po śmierci księcia Władysława Niemodlińskiego w 1382 roku Księstwo Raciborskie i Księstwo Opolskie, w tym i Biała, przypadła Władysławowi Opolczykowi. W zamku rezydowała w tym czasie Eufemia, wdowa po księciu niemodlińskim, do której Biała należała aż do roku 1386.
W 1428 roku przez Białą przeszły znaczne siły wojsk husyckich kierujących się w stronę Nysy. Doszło wtedy do krwawych potyczek, w których husyci pobili siły biskupie, lecz niedługo sami zostali pokonani. Książę Bolko IV umiera w roku 1437, a następcą zostaje jego syn Bolko V, który w 1451 roku zapisał wiano swojej nowej żonie Jadwidze, córce rycerza Henryka Beessa z Kujaw. W skład tego uposażenia wchodziły zamki, ziemie i ludność Niemodlina, Chrzelic, Ścinawy, Białej i Krapkowic, oraz połowa mienia ruchomego Kujaw, Rostkowic, Gostomi, Zieliny i Racławiczek Był to bardzo bogaty zapis, jednak książę Mikołaj I w roku 1453 wyłączył z tego wiana Niemodlin i Białą. Księżna zmarła po roku 1461 roku i do tego czasu zamek w Białej był prawdopodobnie nadal siedzibą książęcą, którą w ich imieniu zarządzał kasztelan Friedrich Schoff. W 1502 i 1503 roku książę Jan Dobry oprócz nadania statutów cechowych tkaczom, krawcom, piekarzom i szewcom, nadał mieszkańcom Białej specjalny przywilej pozwalający na remont zniszczonych murów obronnych.
Po śmierci w 1532 roku ostatniego księcia piastowskiego w Opolu, Śląsk znalazł się w granicach korony czeskiej, którą władali Habsburgowie. Ich panowanie na Śląsku przypada na lata 1532-1792. Biała w owym czasie posiadała dobrze rozwinięty handel i rzemiosło oraz zamek do którego należało 9 wsi: Stare Miasto, Szynowice, Kolnowice, Radostynia, Wasiłowice, Prężyna, Śmicz, Pleśnica i lenno wsi Czyżowice.
Kiedy w 1564 roku Cesarz Ferdynand I nadaje statuty cechowe rzeźnikom, kowalom, ślusarzom, bednarzom, blacharzom i stolarzom, właścicielem Białej, jest Jan Larisch z Ligoty. W tym samym roku w Białej w rodzinie rzemieślniczej urodził się Mateusz Appelles, przyszły sekretarz książęcy i inspektor szkół na dworze książąt oleśnickich. Znany poeta i autor wielu pieśni kościelnych (ewangelickich). Zmarł we Wrocławiu w 1648 roku.
Wielokrotnie miasto trawiły pożary, z czego dwa największe w roku 1544 i 1791. W tym okresie Białą zarządzał m.in. rycerz Paul Raschitz Koslowski, pan Piechocic i Jamki. W roku 1606 cesarz Maksymilian II sprzedał Białą z dobrami Pruszkowskimi, co wiązało się ze zmianą herbu Białej. Pruszkowscy przyjmowali do miasta Żydów wypędzanych z różnych miast Śląska, bowiem już w 1601 roku cesarz Rudolf wydał dekret zapewniający Żydom prawo stałego pobytu w Białej, a władzom miejskim powierzył stałą opiekę nad nimi.
W czasie wojny trzydziestoletniej Biała została splądrowana przez Jana Hohenzollerna z Karniowa. Wielkie straty w ludziach poniosła Biała podczas szalejącej zarazy w roku 1633 i 1654. W 1701 roku właścicielem Białej oraz Szynowic, Wasiłowic, Śmicza, Prężyny, Otok oraz Kujaw z Racławicami, Rostkowicami, częścią Gostomi, Wawrzyńcowicami, Szuszlą i Zawadą zostaje Antoni Jerzy Pruszkowski. W połowie XVIII w. król pruski Fryderyk II zaprowadza na Śląsku nowy podział administracyjny, łącząc m.in. kasztelanie bialską, głogówecką i prudnicką w jeden nowy powiat, prudnicki. W 1704 roku w Białej wybucha „wojna piwna” spowodowana zatargiem mieszkańców z mieszkającym na zamku pułkownikiem Johannem Cebullą. Powodem jest nieuregulowana sprzedaż piwa przez tego ostatniego. Po śmierci Antoniego Pruszkowskiego, jego żona Elżbieta popadła w długi i w 1747 roku sprzedała Białą oraz wszystkie dobra za 158000 talarów. Kupcem był Bartłomiej Oderfeldt, wcześniejszy dzierżawca dóbr, który umiera w 1752 roku nie zostawiając testamentu. Po jego śmierci wszystkie te dobra ziemskie w drodze licytacji kupił hr. Rudolf Matuszka z Czech. W tym samym roku w Białej wybudowano w rynku nowy budynek dla władz miasta, określany jako ratusz. Po śmierci hrabiego Matuszki władzę przejęła jego żona, hrabina Josepha Matuschka, dziedziczka Białej, która zmarła w 1781 roku. Miasto Biała i zamek przeszły w ręce jej nieletniego wnuka hrabiego Josefa Matuschka. Po kolejnym wielkim pożarze w 1793 roku w mieście zaczęto budować murowane budynki.
Okres po śmierci hrabiny Josephy, okazał się dla Białej bardzo pomyślny. Miasto wówczas liczyło 2020 mieszkańców w tym 961 chrześcijan i 1061 Żydów. Ci ostatni utrzymywali stosunki handlowe z Wrocławiem, Jarosławiem, Krakowem, Raciborzem i innymi miastami. Handlowano różnego rodzaju tkaninami, jedwabiami, koronkami, wełną, woskiem, miodem i innymi towarami. Handel na szeroką skalę przynosi bogactwo. Żydzi znajdujący dobre warunki do swego rozwoju nazwali Białą po hebrajsku „Macum Cadik”, co oznacza „Miasto Sprawiedliwych”. W 1791 roku wybudowano nową cegielnię i odbudowano ratusz. W tym okresie Biała słynie jako znany ośrodek koronkarstwa.
Ostatni właściciel Białej z rodu Matuszków – Antoni, w czerwcu 1841 roku sprzedał swoje dobra rotmistrzowi saksońskiemu Ferdynandowi Rudolfowi von Gersdorfowi i szambelanowi Karlowi von Gersdorfowi. Obaj kupcy to przedstawiciele rodu wywodzącego się z rycerstwa burgundzkiego znanego już w XI wieku.
W tym samym roku sprzedają oni jednak majątki ziemskie ziemianom, a zamek i kawałek gruntu kupił niejaki Müller. Wkrótce po tych podziałach posiadłość została skreślona w księgach wieczystych jako majątek szlachecki. W 1844 roku właścicielem młyna wodnego w Białej był Karol von Czarnetzki, potomek szlachty pochodzącej z Polski, z Księstwa Siewierskiego.
Po całkowitym podziale dziedzictwa w 1872 roku zamek kupiło miasto. Począwszy od 1875 roku zamek wykorzystywano na cele oświatowe. Tu mieściło się seminarium nauczycielskie do 1925 roku, następnie szkoła przygotowawcza dla dziewcząt, a po niej gimnazjum miejskie. W tym samym roku Biała obchodziła jubileusz 700-lecia istnienia.
W czasie drugiej wojny światowej została w Białej spalona wschodnia pierzeja Rynku z Ratuszem. Po drugiej wojnie Biała znalazła się w granicach państwa polskiego. W roku 1946 w zamku powstało gimnazjum, szkoła podstawowa, potem liceum ogólnokształcące, a w roku 1987 ta zabytkowa budowla została własnością Mody Polskiej. Do dnia dzisiejszego było jeszcze kilku właścicieli zamku.
Po wojnie zbudowano w Białej osiedla: 1000-lecia i 40-lecia, odbudowano zniszczony rynek. W 1980 roku zbudowano nowy gmach szkolny, w którym obecnie mieszczą się przedszkole, szkoła podstawowa oraz gimnazjum.
Pod koniec XX w. zbudowano w Białej oczyszczalnię ścieków. Poprawia się wygląd miasta przez budowę estetycznych chodników i nowe elewacje budynków. Z początkiem XXI wieku rozwija się prężnie prywatna sieć handlowa, a sama Biała nabiera cech miast zachodnioeuropejskich.
Źródło:
- Eryk Murlowski - Osiem wieków miasta Biała w zarysie - TP nr 32 (715) 11.08.2004, str. 8
- Biała -Miasto i Gmina (folder) - listopad 2004 (tekst Eryk Murlowski)
