Kasztelania w Białej

Jeżeli Biała była siedzibą kasztelanii, była zatem punktem zbrojnym okolicy, czyli odgrywała rolę miasta powiatowego. Jako miasto istnieje Biała od 1270 roku z tym, że pierwotna osada otrzymała nazwę Stare Miasto. Kościół w Starym Mieście został zbudowany w 1225 roku, a w centrum Białej w 1270 roku. Kościół w Starym Mieście stał się zatem kościołem filialnym Białej. Po śmierci księcia Bolesława Opolczyka (1313) zostało Księstwo Opolskie podzielone między trzech jego synów i w taki sposób powstało małe Księstwo Niemodlińskie z trzema powiatami: Niemodlinem, Białą i Głogówkiem.
Bolko Niemodliński za przykładem innych książąt śląskich złożył hołd królowi czeskiemu Janowi w dniu 18 lutego 1337 roku i stał się lennikiem czeskim. Jako lennik czeski kupił od króla Jana w 1337 roku sąsiadujący powiat prudnicki i wcielił go do swego księstwa.

Po śmierci księcia Henryka Niemodlińskiego w 1382 roku księstwo przypadło księciu Władysławowi Opolczykowi.
W zamku w Białej rezydowała nadal Eufemia, wdowa po księciu Władysławie niemodlińskim. Po śmierci ostatniego księcia w Opolu przypadło, zgodnie z układem z 1327 roku, Księstwo Opolskie i Raciborskie koronie czeskiej i w taki sposób wszedł Śląsk w posiadanie Habsburgów (od 1532 do 1742). Oba księstwa oddaje Ferdynand w zastaw hrabiemu Hohenzollernowi z Krnova, który poleca swym radcom założenie w 1534 r. ksiąg wieczystych (urbarium). Według tych ksiąg wieczystych należały do miasta majątki na przedmieściu nyskim. Na przedmieściu prudnickim nikt nie mieszkał, tutaj były tylko stodoły. Wzdłuż murów miejskich znajdowało się 97 właścicieli miejskich, w rynku mieszkało 10 kramarzy, były tam dwie garbarnie, miejska gorzelnia, słodownia, garncarz i trzy domy szlachciców. Do zamku bialskiego według wyżej wymienionego urbarium należało 9 wsi a to: Stare Miasto, Szynowice, Kolnowice, Radostynia, Wasiłowice, Prężyna, Śmicz, Pleśnica i lenno z Czyżowic.
Niedługo władał Hohenzollern księstwami śląskimi, bo Ferdynand odbiera mu je i oddaje królowej Izabelli, siostrze króla polskiego, a wdowie po królu węgierskim Zapolei i jej małoletniemu. Izabella przybyła 8 marca 1552 roku do Opola, ale przebywała przeważnie w Polsce.

Na pokrycie kosztów długotrwałych wojen z Turkami cesarz, który równocześnie był królem czeskim i węgierskim, zmuszony był sprzedać względnie oddać w zastaw dobra książęce. Z tego względu polecił cesarz Maksymilian II w dniu 12 kwietnia 1564 roku sporządzić komisji nowe księgi, ponieważ oddał w zastaw, a w 1606 roku sprzedał Białą z przynależnościami Proszkowskim. W związku z przejściem Białej pod zarząd Proszkowskich zmienił cesarz herb miasta Białej. Dawniej miała Biała biały mur, w herbie, a nad nim wieżę. Cesarz dodał do tego herbu herb Proszkowskich, tj. dwie odwrócone podkowy. Jan Krzysztof Proszkowski cieszył się wielkimi względami dworu cesarskiego i piastował urząd namiestnika księstwa Opolsko-Raciborskiego. W czasie wojny trzydziestoletniej została Biała splądrowana przez Jana Jerzego Hohenzollerna z Karniowa, zagorzałego luteranina. Do tego wybuchła w Białej w 1633 r. dżuma. Wyginęli wszyscy mieszkańcy miasta za wyjątkiem dwóch mieszczan Fabiana i Sebastiana. Zmarłych na dżumę chowano za miastem za Szynowicami i do dziś znajduje się w tym miejscu przy drodze za Szynowicami kamienny krzyż jednoramienny. Na cmentarzu za kościołem parafialnym, w obecnym ogrodzie farskim zbudowano kaplicę pamiątkową ku czci św. Fabiana i Sebastiana, która została zniszczona w czasie działań wojennych w 1945 roku.
Proszkowscy, którzy zawsze wiernie służyli cesarzowi austriackiemu otrzymali 15 lutego 1678 roku tytuł hrabiowski. Później darzono ich największymi godnościami na Śląsku. W roku 1701 Antoni Krzysztof Proszkowski został prezydentem śląskiej komory we Wrocławiu z tytułem ekscelencji i rezydował we Wrocławiu w pięknym pałacu. Dopiero w czasie wojen śląskich wydalił Fryderyk II Proszkowskiego z Wrocławia. Proszkowski zgnębiony opuszcza Śląsk i wyjeżdża do Wiednia, gdzie umiera wkrótce bo 4 czerwca 1741 roku.

Fryderyk II król pruski zaprowadza na Śląsku nowy ustrój administracyjny. Jednoczy on niektóre powiaty w nowe jednostki administracyjne np. powiat bialski, głogowiecki i prudnicki w jeden powiat pod nazwą prudnicki. Likwiduje tym samym niektóre dotychczasowe urzędy administracyjne.
Po śmierci Antoniego Krzysztofa Proszkowskiego otrzymuje jego żona Białą i Kujawy z przyległościami jak: Zamek, Białą z Szynowicami, Wasiłowicami, Śmiczem, Prężyną i Otokami, Kujawy z Racławiczkami, Rostkowicami, częścią Gostomii, Wawrzyńcowicami, Szuszlą i Zawadą.
Hrabina Elżbieta Fryderyka Proszkowska popadła w wielkie długi i sprzedała swą własność za 158.000 talarów Bartłomiejowi Oderfeldtowi w 1747 roku. Już w 1752 roku zmarł Oderfeldt bez testamentu. Posiadłość jego przeszła w ręce spadkobierców, którzy na licytacji sprzedali majątek hr. Matuszce z Czech.

Ks. Chrząszcz piszący historię Białej mówi o dokumencie z roku 1784, że w Białej jest dużo Żydów, którzy odbierają chrześcijańskim kupcom wszelkie zyski. Miasto liczy 2.022 mieszkańców, w tym 961 chrześcijan i 1061 Żydów.
Według zawodów było: 1 aptekarz, 6 piekarzy, 3 bednarzy, 9 gorzelników, 1 introligator, 3 bednarzy, 1 farbiarz, 8 rzeźników, 1 szklarz, 2 złotników, 7 kuśnierzy, 9 malarzy, 2 młynarzy, 1 piernikarz, 1 kołodziej, 5 rymarzy, 2 grabarzy, 2 tapicerów, 3 ślusarzy, 9 kowali, 1 kominiarz, 16 szewców, 3 mydlarzy, 4 przewoźników, 1 pończosznik, 6 stolarzy, 2 garncarzy, 14 tkaczy. Wiele kobiet wyrabiało koronki.
Językiem potocznym ludności był język polski, niektórzy też posługiwali się językiem niemieckim.
W ciągu roku skonsumowano: 336 miar pszenicy, 4320 miar żyta, 144 miary jęczmienia, 816 miar słodu. Ubito 317 wołów, 300 świń, 309 cieląt i 560 szkopów.

Do kasztelanii bialskiej należało w 1784 roku miasto Biała, Stare Miasto, Józefówek, Szynowice, Wasiłowice, Ligota, Otoki, Grabina, Śmicz i Prężyna. Jak sobie wytłumaczyć tak wysoki odsetek Żydów w Białej, kiedy od połowy XVI wieku było tutaj zaledwie kilka rodzin żydowskich. Liczba ich zwiększyła się i stale rosła po edykcie cesarskim z 1582 roku, nakazującym opuścić miasta ludności żydowskiej. Za wstawiennictwem Proszkowskiego mogli Żydzi nadal pozostać w Białej, ale nawet Żydzi wypędzeni z innych miast znaleźli tutaj schronienie i opiekę możnego magnata.

Żydzi kurczowo trzymali się Białej do 1812 roku, czyli do czasu przyznania im pełnych praw obywatelskich na terenie królestwa pruskiego (11 marca 1912 r.). Już poprzednio bo w 1806 roku, po przegranej bitwie pod Jeną, szukał król pruski sojuszników w masach ludowych, przeto wydał dekret, mocą którego upoważnił nieszlachciców do kupowania majątków ziemskich, a chłopów zwolnił od pańszczyzny. Nowe ustawodawstwo wykorzystali szczególnie Żydzi i rozproszyli się po całym kraju, bo nie potrzebowali już opieki możnych panów, którzy by bronili ich przed napaścią.
Jeżeli jeszcze w 1810 roku na 2401 mieszkańców Białej, było 1233 chrześcijan, a 1168 Żydów, to w pięćdziesiąt lat później na 2111 chrześcijan było tylko 337 Żydów.

Na podstawie ustawy z 1808 roku zostały chłopom sprzedane wszelkie grunty hrabiowskie w Grabinie, Śmiczu, Józefówku, Wasiłowicach i Ligocie za 70.000 talarów. Hrabiom Matuszkom pozostała tylko resztówka, którą 6 sierpnia 1841 roku sprzedano za 195.000 talarów saskiemu rotmistrzowi Ferdynandowi Gersdorf i Karolowi Gersdorf. Pełnomocnik hr. Matuszki niejaki Berliner sprzedał resztki posiadłości Matuszków za 32.375 talarów jakiemuś Müllerowi.
Zamek w Białej kupiło miasto i tak przestała istnieć kasztelania w Białej. W roku 1878 oddano zamek bialski na seminarium nauczycielskie, w którym kształcili się młodzi nauczyciele aż do 1925 roku. W tym roku oddano budynek żeńskiej szkole średniej, a potem znajdowała się w nim Szkoła Podstawowa i Liceum Ogólnokształcące.
Biała bardzo ucierpiała w czasie działań wojennych w 1945 roku. Uchowało się jednakże dużo pamiątek, które zasługują na uwagę, a szczególnie zachował się charakter miasta średniowiecznego, posiadającego jeszcze dziś częściowo miejskie mury obronne.

Mury obronne wzniesione zapewne w XV wieku, gotyckie, murowane z cegły z użyciem kamienia. Zachowane w ruinie z niewielkimi przerwami wokół całego obwodu miasta. W obwodzie murów zachowane w nieregularnych odstępach dziewięć otwartych baszt wystających półkoliście.

WIEŻA KIJÓW (BASZTA) przy dawnej bramie prudnickiej, zbudowana w XV wieku, gotycka, murowana z cegły o układzie polskim z użyciem zendrówki. Kwadratowe, w ścianie wąskie okna strzelnicze, umieszczone w ostrołukowych wnękach. W zwieńczeniu murów nadwieszony podwójny rząd arkadowań z XVI wieku. Dach namiotowy przechodzący w ośmiobok, kryty gontem.

WIEŻA WODNA - zbudowana w 1606 roku, odnowiona w 1959 roku, renesansowa, murowana z cegły, otynkowana. Dach namiotowy, kryty gontem, uległ spaleniu w 1945 roku.

RYNEK. W bloku śródrynkowym zachowany ciąg domów piętrowych, usytuowanych kalenicowo, nakrytych dachami siodłowymi. Domy przeważnie z pierwszej połowy XIX wieku, otynkowane w większości dwupiętrowe. W rynku barokowe z XVIII wieku figury – posag Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej na czworobokowym murowanym cokole. Analogiczna z posągiem św. Nepomucena.

ZAMEK. Gród kasztelański istniał we wczesnym średniowieczu. Przebudowany dwukrotnie: w XVII wieku (ok. 1640 r.) przez Proszkowskich oraz w XIX wieku. Styl wczesnobarokowy z elementami późnorenesansowymi, położony na skarpie. Łączący się pierwotnie z obwodem murów miejskich.

KOŚCIÓŁ. Pierwotny kościół zbudowano zapewne ok. 1270 roku. Obecny wzniesiony w XIV lub XV wieku, odbudowany i powiększony po pożarze w 1544 roku.